Dəmir yolu nəqliyyatının ekosistemlərə təsiri
İstənilən dəmir yolu təbii mühitdən uzaqlaşdırılmış, verilmiş texniki və ekoloji göstəricilərlə qatarların hərəkətinə süni şəkildə uyğunlaşdırılmış zolaqdır.
Dəmir yolu marşrutlarının ekoloji təhlükəsizliyə təsiri onların müəyyən edilmiş heyvan miqrasiya yollarından keçdiyi, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların dəmir yolu relsləri üçün götürüldüyü, insanların hərəkət edən heyətin səs-küyünə məruz qalması, habelə yol konstruksiyalarının kifayət qədər möhkəm olmadığı hallarda özünü göstərir.
Ekoloji sistem üçün, təbii landşaft üçün dəmir yolu yad elementdir.
Yol şəbəkəsi nə qədər sıx olarsa, onun üzərindəki nəqliyyatın həcmi bir o qədər yüksək olar və onun insan vəziyyətinə təsiri ilə bağlı ictimai narahatlıq da bir o qədər çox olar.
Dəmir yolu nəqliyyatının ekoloji vəziyyətə təsiri çox nəzərə çarpır. Dəmir yollarının tikintisi və istismarı zamanı ilk növbədə havanın, suyun və torpağın çirklənməsi ilə özünü göstərir.
Dəmir yolu nəqliyyatının uğurlu fəaliyyəti və inkişafı təbii komplekslərin vəziyyətindən və təbii ehtiyatların mövcudluğundan, süni mühitin infrastrukturunun inkişafından, cəmiyyətin sosial-iqtisadi mühitindən asılıdır.
Sistemin hər bir elementi bir-biri ilə birbaşa və əks əlaqəyə malikdir.
Ətraf mühitin çirklənməsi
Dəmir yolu nəqliyyatında atmosferə zərərli maddələrin atılma mənbələri istehsal müəssisələrinin obyektləri və hərəkət heyətidir. Onlar stasionar və mobil bölünürlər. Stasionar mənbələrdən qazanxanalar ətraf mühitə ən çox zərər vurur, istifadə olunan yanacağa görə onun yanması zamanı müxtəlif miqdarda zərərli maddələr ayrılır. Bərk yanacaq yandırıldıqda atmosferə kükürd, karbon, azot, uçucu kül və his oksidləri buraxılır. Qazan qurğularında yanma zamanı yanacaq yağları baca qazları, kükürd oksidləri, azot dioksidi və vanadiumun natamam yanmasının bərk məhsulları ilə buraxılır.
Torpağın, bitki örtüyünün və heyvanlar aləminin mühafizəsi
Torpağın, bitki örtüyünün və heyvanlar aləminin dəmir yolu qurğularının yaratdığı çirklənmədən və səs-küydən qorunmasının ən etibarlı və effektiv vasitəsi nəqliyyat qoruyucu meşə plantasiyalarıdır.
Qar və qum sürüşmələrindən, sellərdən, uçqunlardan, sürüşmələrdən qorunmaq üçün dəmir yolları boyunca və digər dəmir yolu nəqliyyatı obyektlərinin sanitar mühafizə zonalarında ağac və kol bitkiləri əkilir.
Onlar bitişik yaşayış məntəqələrini və heyvanların yaşayış yerlərini səs-küydən və istilik radiasiyasından qoruyur və dizel lokomotivlərinin daxili yanma mühərriklərindən və səpələnmiş yüklərin emissiyalarından zərərli maddələrin əsas hissəsini udur. Qoruyucu yaşıl zolaqlar birinci kateqoriya meşələr kimi təsnif edilir.
Bir çox dəmir yolu nəqliyyatı obyektlərinin tikintisi zamanı torpağın münbit qatını çıxarmaq lazımdır ki, bu da sonradan istifadə üçün qalaqlara yığılır.
Ekoloji təmiz dəmir yolu nəqliyyatının inkişafı Azərbaycanda prioritet sahədir
Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı ilə daşımaları prioritet hesab edir. Azərbaycan hökuməti tərəfindən bu sahədə mühüm addımlar atılır. Belə ki, ölkənin ekoloji təmiz dəmir yolu nəqliyyatının inkişafı prioritet olaraq seçilib.
Azərbaycan Dəmir Yolları son 20 ildə müasir, qabaqcıl və dayanıqlı bir nəqliyyat sektoruna çevrilməkdədir. Böyük investisiyalar və məqsədyönlü inkişaf strategiyası sayəsində dəmir yolları tam yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. Sevindirici haldır ki, aparılan işlər nəticəsində ADY-nin öz vəsaitləri hesabına iri investisiya layihələri həyata keçirilir.
Qeyd edək ki, dəmir yollarında 2023-cü ildə 35 milyon manat investisiya edilib və 2024-cü ildə bu vəsait 50 milyon manatı aşaraq 20-dən çox layihənin icrasına cəlb ediləcək.
Hələ ulu öndər Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Sovetinin sədrinin birinci müavini işləyərkən nəqliyyat sahəsinə nəzarət edən məsul şəxs kimi Azərbaycanın polad magistralı üçün əvəzolunmaz işlər görüb.
Azərbaycan dəmir yolunun inkişafının ən sürətli və parlaq dövrü ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969-2003-cü illəri əhatə edir. 1969-cu ildə ilk dəfə respublika rəhbərliyinə gələn Heydər Əliyevin şəxsi fəaliyyəti sayəsində bütün respublika iqtisadiyyatında olduğu kimi dəmir yolu nəqliyyatında da əsaslı dəyişikliklərə və köklü inkişafa təkan verildi.
Vaxtilə onun Azərbaycan dəmir yolunun sərnişin parkı üçün gətirdiyi vaqonlar əsaslı təmir edilərək yenidən sərnişinlərin istifadəsinə verilir, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi və dəstəyi ilə yeni qatarlar alınır.
1996-cı ildə ölkə dəmir yolunda startı verilən islahat və yeniləşdirmə işləri həyata keçirən Azərbaycan dəmiryolçuları, son bir neçə il ərzində nəqliyyat vasitələrinin tam təhlükəsizliyini, istismara yararlılığını da təmin edə biliblər. Xüsusilə də dəmir yolunun sərnişin təsərrüfatında aparılan islahat işləri böyük fədakarlıq nümunəsidir. İstismarda olan və istismar müddəti keçmiş vaqonların bazasında əsaslı təmir yolu ilə ikinci həyata qaytarılan sərnişin vaqonlarından yeni -yeni qatarlar tərtib olunub müxtəlif istiqamətlərə reysə buraxılıb.
Azərbaycanın dəmir yolu tarixi
Azərbaycanın dəmir yolu tarixində maraqlı bir məqamı da çatdıraq ki, hələ XIX əsrin 60-cı illərində Bakıda neft hasilatının artması, dəmiryollarının inkişafına təkan yaratdı. Bu dövrdə xam neftin daşınması əsasən dəmiryolları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Azərbaycanda ilk dəmir yolunun çəkilməsi və sonradan inkişaf etdirilməsi də birbaşa neft daşınması ilə bağlı idi. XIX əsrin ortalarından Bakıda hasil olunan neftin daşınması üçün əsasən Xəzər dənizinə qədər karvanlar vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu, maddi cəhətdən sahibkarlar baha-başa gəlirdi.
Dünyada tətbiq olunan müasir texnologiyaların Bakıya da gətirilməsi üçün neft sahibkarları mədənlərlə neftayırma zavodları arasında dəmir yolunun çəkilməsi haqqında bir neçə dəfə Nazirlər Komitəsinə müraciətlər edirdilər. Nəticədə 1878-ci il iyunun 16-da çar II Aleksandrın iştirakı ilə keçirilən iclasda neft sahəsində dəmir yolunun tikintisi layihəsi təsdiq olunur. Bu layihə çərçivəsində ilk dəfə “Poti-Tiflis” dəmir yolu dəmiryolu istismara verilir. 25,2 verst uzunluğunda olan bu dəmir yolu Azərbaycanın dəmir yolu infrastrukturunun inkişafında əhəmiyyətli bir rol oynadı.
Ekoloji təmiz nəqliyyat
“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC ölkənin dəmir yolu infrastrukturunun ekoloji təmiz nəqliyyata yönəlməsi üçün mühüm addımlar atır.
Məlumdur ki, dəmir yolu nəqliyyatı, digər nəqliyyat növləri ilə müqayisədə daha az karbon izi buraxır və enerjidən daha səmərəli istifadə edir.
Yüksək sürətli qatarların istifadəsi, daha geniş miqyaslı elektrifikasiya layihələri və yeni texnologiyaların tətbiqi ilə dəmir yolu nəqliyyatının ekoloji izləri daha da azaldılır. Qeyd edək ki, hidrogen lokomotivlərin tətbiqi üzrə pilot layihələr də həyata keçirilir.
Hidrogen lokomotivləri elektrik enerjisi ilə işləyir və bu enerji hidrogenin içindən yaradılır. Hidrogen lokomotivləri, sürətli və ekoloji təmiz nəqliyyatın inkişafında bir addım olaraq böyük potensial daşıyır. Dəmir yolu nəqliyyatının üstünlükləri arasında karbon emissiyalarının azaldılması, enerji səmərəliliyi, hava keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və torpaq eroziyasının azaldılması sayılmalıdır. Bu addımlar, Azərbaycanın ekoloji təmiz dəmir yolu nəqliyyatında daha da irəliləməsinə kömək edir.
Azərbaycan Dəmir Yollarının məlumatına görə, ADY 2023-cü ildə BMT-nin Qlobal Sazişinə üzv olub. Bunun nəticəsində ətraf mühit, sosial və korporativ idarəetmə (ESG) sahələrini əhatə edən fəaliyyət proqramı daha da təkmilləşdirilib.
ESG tədbirləri çərçivəsində ADY sərnişindaşımada ətraf mühitə tullantıları azaltmaq üçün elektrik qatarlarından istifadə edir. “Yaşıl enerji”ni təşviq etmək və karbon qazı tullantılarını azaltmaq məqsədilə Yeni Biləcəri və Yeni Gəncə lokomotiv depolarının yenilənməsi zamanı binaların enerji təminatı üçün dam örtüyündə 650-dən çox günəş paneli quraşdırılıb.
Həmçinin dəmir yollarının çəkilişi zamanı ətraf mühitə zərər vurulmaması üçün ADY tərəfindən bütün zəruri tədbirlər görülür. Hər bir yeni layihədə ESG prinsipləri ən effektiv şəkildə təhlil olunaraq tətbiq edilir. Belə ki, Horadiz–Ağbənd xəttinin 85-ci km-də, Mincivan stansiyasının yaxınlığında meşəlik ərazinin zərər görməməsi üçün ağacların yeri həssaslıqla dəyişdirilib. Hər bir layihəmizdə dəmir yolu zolağı boyunca ağacların əkilməsi diqqətdə saxlanılır. Bərdə–Ağdam layihəsinin artıq bir hissəsində şam ağacları və digər növ ağaclar əkilib. ADY həmçinin şirkətdaxili sənədləşmələrdə kağız istifadəsini azaltmaq üçün innovativ texnoloji həllərdən istifadə edir.
Ən müasir və keyfiyyətli qatarlar alınır
“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC ilə İsveçrənin “Stadler Rail Group” şirkəti arasında anlaşmaya əsasən 2015-ci ildə ilk dəfə KİSS markalı ikimərtəbəli elektrik qatarları Azərbaycana gətirilib.
Daha sonar 2019-cu ilin martında “Stadler” şirkətinin istehsalı olan 10 vaqondan ibarət sərnişin qatarı Bakıya çatdırıldı.
“Stadler” şirkətinin istehsalı olan daha 10 vaqon Azərbaycana 2020-ci ilin sentyabrında gətirilib.
“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC sərnişin daşımaları sahəsində fəaliyyətini təkmilləşdirmək və genişləndirmək məqsədilə lokomotiv parkını da yeniləməkdə davam edir. ADY ilə ALSTOM şirkəti arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən alınmış 10 ədəd ikisistemli (həm sabit, həm də dəyişən cərəyanlı) sərnişin lokomotivi Azərbaycana gətirilib.
Beynəlxalq əlaqələr genişləndirilir
Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı ilə əlaqələrini genişləndirmək üçün digər ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələr qurur.
Azərbaycan üzərindən keçən beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin buraxılış gücünü artırmaq məqsədilə 2017-ci ildə Şərq-Qərb bağlantısının ən vacib seqmentlərindən olan Bakı–Tbilisi–Qars (BTQ) dəmir yolunun təntənəli açılışı baş tutub. Yeni dəmir yolu xətti regional yükdaşımalarda məsafə və vaxt müddətini qısaldıb. Bunun nəticəsində Çin–Avropa–Çin nəqliyyat və ticarət dəhlizinə yeni nəfəs gətirib. BTQ dəmir yolunun Gürcüstan seqmentinin hazırda davam edən genişləndirilməsi də yaxın müddətdə başa çatacaq. Xəttin buraxılış gücü milyon tondan 5 milyon tona qədər artacaq.
Azərbaycan və Çin arasında müxtəlif sahələrdə olduğu kimi, dəmiryol nəqliyyatı sahəsində də əlaqələr genişləndirilir.
Belə ki, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin (ADY) sədri Rövşən Rüstəmov cari ilin may ayında Çində işgüzar səfərdə olub, “Çin Dəmir Yolları” dövlət korporasiya şirkətinin sədri Liu Jenfanq ilə görüşüb. Görüş zamanı Azərbaycan və Çin dəmir yolları arasında əməkdaşlığın mövcud və gələcək inkişaf perspektivləri, hər iki tərəfi maraqlandıran aktual məsələlər ətrafında geniş müzakirələr aparıb. Rövşən Rüstəmov cari ilin dörd ayı ərzində Orta Dəhlizlə yük daşımalarının həcminin 2023-cü illə müqayisədə 35 faiz artdığı, Çinin Sian limanından bu dəhlizlə ümumilikdə 60 blok qatarın yola salındığı, eləcə də BTQ dəmir yolu xətti ilə yük daşımaların bərpa edildiyi və onun yükburaxma qabiliyyətinin artıq illik 5 mln tona çatdırıldığını bildirib.
“Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Azərbaycan Mətbuat Şurasının ilə kütləvi informasiya vasitələrinin təmsilçiləri arasında keçirdiyi iqlim təşəbbüsləri müsabiqəsinə təqdim olunur
Emin Nəbili