"Maddi çətinliklər məni elmdən çəkindirməyib"

"Həmişə harda fiziki-zehni olaraq yorulmuşamsa da, elmi iş yerimdə - elmi tədqiqat laboratoriyasında, təcrübə qoyduğum kolbada mənəvi sakitlik tapmışam"
Dosent Əfsun Sucayev: “Atam tez-tez dərslərimi dinləməyə gələrdi, o zaman məsuliyyətim iki qat artardı”

Sucayev Əfsun Rəzzaq oğlu Lerik rayonda anadan olub. 1997-ci ildə Gəncə Dövlət Pedaqoji İnstitutuna qəbul olub. 2001-ci ildə Gəncə Dövlət Universitetinin kimya və biologiya ixtisası üzrə bakalavr, 2003-cü ildə magistraturasını fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Həmin ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının  akad. Ə.M.Quliyev adına Aşqarlar Kimyası İnstitutunun fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə əyani doktoranturasına qəbul olub. 2008-ci ildə kimya üzrə fəlsəfə doktoru, 2018-ci ildə kimya üzrə elmlər doktorluğunu müdafiə edib. 2017-ci ildə isə dosent elmi adına layiq görülüb.

2005-ci ildən Aşqarlar Kimyası İnstitutunun “Aşqarlarin sintezi və təsir mexanizminin nəzəri əsasları” laboratoriyasında kiçik elmi işçi, elmi işçi, böyük elmi işçi və aparıcı elmi işçi vəzifəsində işləyib, 2018-ci ildən isə həmin laboratoriyanın müdiri vəzifəsində çalışır. Həmçinin İnstitut Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədridir.

Ümumilikdə biri monoqrafiya, 2 patent, 46 məqalə  qalanları tezis olmaqla 77 elmi əsərin, 100-dən çox publisistik məqalənin müəllifidir. "Google Scholar Citations" və “ResearchGate” qlobal informasiya şəbəkələrindən götürülən məlumatlara görə, müəllifin tədqiqat sahəsi üzrə 30 elmi əsəri müxtəlif beynəlxalq elektron sistemlərinə daxil olmuş və onlara 320 istinad edilmişdir. Ə.Sucayevin adı “Web of Science”də yüksək istinad almış iki məqalənin müəllifi nominasiyası üzrə Azərbaycandan yeganə olaraq dünya alimlərinin 1 faizlik siyahısına daxil edilmişdir.

 

- İlk öncə özünüz haqda məlumat verərdiniz, harada, nə zaman doğulmusunuz, ailədə neçə nəfər olmusunuz? 
-  14 noyabr 1979-cu ildə ucqar dağ rayonu olan Lerikin elə ucqar dağ kəndi olan Züvüçdə ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişəm. Atam Rəzzaq Sucayev ixtisasça Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, anam Nəcimə Sucayeva evdar qadın olub.  Mən dünyaya göz açandan atamı rəhbər vəzifədə görmüşəm. Əvvəl kənd orta məktəbinin direktoru, sonra 12 kəndi birləşdirən Osyodərə Xalq Deputatları İcraiyyə Komitəsinin (kənd soveti) sədri və həmin ərazi üzrə icra nümayəndəsi olub. Üst-üstə 40 ildən çox vəzifədə çalışıb. Hazırda təqaüdçüdür. Ailədə 8 uşaq olmuşuq. Böyük qardaşım, hansı ki əldə etdiyim uğurlarda böyük rolu olan, yol göstərənimiz Söhbət Sucayev Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetini (keçmiş Xalq Təsərrüfatı İnstitutunu) bitirib. O, əvvəl Lerik rayonunda müxtəlif vəzifələrdə işləyib. Hazırda “Azərpoçt” Dövlət Müəssisəsində auditordur. Digər qardaşım Əfran Sucayev Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunu bitirib, ixtisası üzrə çalışır.

Ailəmizdə oğlan uşaqları ali təhsil alsa da, çox təəssüf ki, qız uşaqları – bacılarımın heç biri ali təhsil almayıb. Bu da kənd yerlərində yaşayan əksər ailələrə xas olan “qız uşağı nə, oxumaq nə?” “qız uşağın ki, hərfi tanıyana, hesabı bilənə qədər”, “qız uşağı ailəsindən kənarda təkbaşına qalsa, söz çıxar” və sair və ilaxır kimi yersiz, məntiqsiz yanaşmanın nəticəsidir. Sözün hər bir anlamında bu bir mənfi stereotipdir. Təsəvvür edin, müəyyən bir düşüncəyə bağlı qalasan və ondan kənara çıxmağa qorxasan və ya çəkinəsən. Çox vaxt məsuliyyətdən qaçmaq üçün buna hələ bir yalandan adət-ənənə donu geyindirməyə də çalşırlar. Bəzən düşünürəm, hələ ziyalı olan, kəndin sayılıb-seçilən, başqalarına yol göstərən mənim atam belə düşünüb, belə davranıbsa, bunu görən heç bir təhsili olmayan sadə kənd adamı – rəhmətlik Murtuz kişi nə etməli idi? Çox sevindiricidir ki, indi-indi bu münasibət müsbətə doğru dəyişməyə başlayıb. Şəxsən bizim nəslimizdə davam edən bu sterotipi böyük qardaşım hər iki qızına yüksək səviyyədə ali təhsil verməklə qıra bildi. Hazırda kəndimizdə əksər ailələr bir-biri ilə sağlam rəqabət apararaq qız uşaqlarına ən azı texnikum, kollec təhsili verməyə çalışır. Bu da gözəl bir haldır. Çünki qız uşaqlarına təhsil vermək oğlan uşaqlarından daha önəmlidir. Bu hər şeydən əvvəl sonra baş verə biləcək problemləri önləməkdir.

- Uşaqlıq illəriniz harada keçib, o illəri necə xatırlayırsınız? 
- Uşaqlıq illərim bütövlükdə kənd həyatı ilə bağlı olub, heç də rahat keçməyib. Baxmayaraq ki, yuxarıda qeyd etdiyim kimi vəzifəli şəxsin övladı olsam da, ağlım kəsəndən orta təhsili başa vurana qədər kəndimizdən olan digər yaşıdlarım kimi fiziki əziyyətə qatlaşmışam: yağış-qar, isti-soyuq bilmədən mal-qara da otarmışam, yer də şumlamışam, ot da biçmişəm, uzaq məsafə qət edərək dağdan odun, çaydan su da gətirmişəm. Bəzən ailədə anam və ya qardaş-bacılarım, hətta mən özüm də atamızı “sənin yerinə kim bu vəzifədə bu qədər işləsəydi, indi evinin dirəkləri də qızıldan idi”, “başqa kənd soveti sədrlərinin milyonu var, arvad-uşağı heç bir fiziki iş görmür, səninkilər isə min-bir əziyyət çəkirlər” kimi fikirlərlərlə qınamışıq. Ancaq hesab edirəm atamın bizə bəxş etdiyi ən böyük xəzinə halal zəhmətə qatlaşmaq, halal qazanca haram qatmamaq kimi insani keyfiyyəti olub. Sözün əsl mənasında atam dövlət imtiyazlarını öz ailəsinin rahatlığına sərf etməyib. Bəli, heç bir mübaliğəyə yol vermədən qeyd edə bilərəm ki, bu gün qazandığım uğurların təməlində məhz həmin ailədə atamdan aldığım dürüst-düzgün tərbiyə, uşaqlıq illərində zəhmətlə, əziyətlə çalışmalarım dayanır.

Uşaqlıq illərimlə bağlı xatirələr çox olub, demək olar ki, böyük əksəriyyəti yadımdadır, unutmamışam. Uşaqlığımın bir dönəmi sovetlər birliyinin son illərinə, qalan qısmı respublikamızın müstəqliyyinin ilk illərinə təsadüf edir. Hər iki dönəmdə baş verənlər uşaq hafizəmdə silinməz izlər buraxıb. Yağışlı açıq havada  xüsusi andiçmə mərasimi ilə pionerə qəbul olunmağımızı yaxşı xatırlayıram. Artıq sovet ittifaqı dağıldığı üçün komsomola qəbul oluna bilmədik. Sonra tez-tez yadıma düşən hadisə buğda dəni üyütmək üçün uzaq kənddə olan dəyirmana getməyimdir. Bəzən elektriklər kəsildiyi və uzun növbələr yarandığı üçün sutkalarla dəyirmanda qalmalı, ac-susuz gecələməli olurduq.

- Məktəbdə necə şagird olmusunuz, yaxşı oxumusunuzmu? 
- 10-cu sinifə qədər kənd məktəbində oxumuşam. İlk illərdən nümunəvi şagird olmağa çalışardım. Əvvəl sinifimizin divar qəzeti olan “Şəfəq” və “Şimşək” qəzetinin redaktoru kimi maraqlı hadisələri qələmə alardım. Sonra sinif nümayəndəsi də olmuşam. Atam tez-tez dərslərimi dinləməyə gələrdi, o zaman məsuliyyətim iki qat artardı. Elə bir dərs olmazdı ki, hazırlıqsız gəlim. Orta məktəbdə bircə dəfə dərsdən qaçmışam. Məktəbimizə yeni tarix müəllimi gəlmişdi. İndiki kimi yadımdadır: “Kiyev-rus dövləti” mövzusunu keçmişdik. Kitabı tapa bilmədiyim üçün dərsə hazırlaşa bilməmişdim. Sinifdə ən yaxşı oxuyan 3 uşaq olaraq qərara gəldik ki, dərsdən yayınmaqdan başqa çıxış yolumuz yoxdur. Müəllim bizi gəlib tapmasın deyə, qonşu Yardımlı rayonunun sərhədində olan “Nişandaşlıq” deyilən yerə qaçdıq və hava qaralana qədər orada qaldıq. Çox keçmədən məktəbdə bu hadisə böyük rezonansa səbəb olmuşdu. Növbəti gün məktəbə qayıdanda hər kəs bizim “qəhrəmanlığımızdan” danışırdı. Maraqlıdır, bütün müəllimlərimiz bizi döydü, danladı, nədənsə bircə dərsindən qaçdığımız həmin müəllim bizə bir kəlmə də söz demədi. Onun susqunluğu o biri müəllimlərimizin şillə-təpiyindən daha təsirli oldu.
Orta məktəbin son iki ilini isə Lerik rayonu 1 saylı texniki fənlər təmayüllü liseyində oxumuşam. Bunun da səbəbi var: ali məktəbə qəbulda test sistemi yenicə tətbiq olunurdu. Kənd məktəbində dərslik və dərs vəsaitləri çatışmırdı. Eyni zamanda kimya-fizika fənlərinə maraq göstərsəm də, o fənnlər obyektiv-subyektiv səbəblərdən yüksək səviyyədə tədris olunmurdu. Təsəvvür edin, kimya və fizikadan məsələ həll edə bilmirdik. Böyük qardaşım rayon mərkəzində yaşayır və Təhsil şöbəsində çalışırdı. Atama məsləhət gördü ki, mən onun yanında qalım və təhsilimi davam etdirim. Nəticə etibari ilə onun yanına köçdüm. Orada iki tanınmış müəllim – Fəxrəddin Muradov (Allah can sağlığı versin) və mərhum Rəfael Ağayevdən (Allah rəhmət eləsin) dərs aldım. Təbiət elmlərinin ilk sirlərini bu diplomsuz alimlərdən öyrəndim, desəm heç də yanılmaram.

- Bəs tələbəlik illəriniz necə keçib? Maraqlı olubmu o illər?
- Şübhəsiz tələbəlik gəncliyin ən yadda qalan, mənalı illəridir. Öz yaxın doğmalarından uzaq bir həyata atılırsan, yeni dostlar tanışlar qazanırsan. Qəribə təzaddır: tələbəliyin ilk illərində əgər darıxırsansa, sonunda heç ayrılmaq istəmirsən. Biz qrupda 2 oğlan 18 qız idik. Adətən oğlanlar dərsdən yayınar, bizdə əksinə xanımlar ortaya söz qoyardılar ki, axrıncı dərslərə girməsinlər. Biz iki oxuyan oğlan da çarəsiz qalıb kəsilə-kəsilə onların sözlərindən çıxmırdıq, dərsdən yayınmalı olurduq. Elə bir imtahan xatırlamıram ki, bileti çəkib fikirləşmədən suallara cavab verməyim. O vaxt Universitetin mətbuat orqanı olan “Yüksəliş” qəzetində “Gələcək sənindir, Əfsun!” başlıqlı böyük bir məqalə çap olunmuşdu. Hətta ailəmə təşəkkürnamə və bu qəzetin bir nüsxəsini göndərmişdilər. Atamın sevincinin hədd-hüdudu yox idi. Oxuduğum illərdə bircə Botanika fənnindən haqsız yerə 4 qiymət aldım. Sonralar o müəllimə özü dəfələrlə etiraf etdi ki, dərs dediyi müddətdə ən böyük səhvi mənim qiymətimi kəsməyi olub.

- Hərbi xidmət illəri kişilərin daima maraqla xatırladığı, danışdığı bir dövrdür. Bəs siz necə hərbi xidmətdə olmusunuzmu? Harada keçirmisiniz? 
- Hərbi xidmətdə olmamışam. Bu da ali təhsil zamanı fasilə verməməyimlə əlaqədardır. O zaman bakalavr təhsili başa vurandan sonra magistratura və doktorantura (aspirantura) təhsili almaq üçün hərbi xidmətdən möhlət hüququ verilirdi. Doktoranturanı başa vurduqdan sonra dissertasiya işini müdafiə edib kimya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsinə layiq görüldüyüm üçün hərbi xidmətdən azad olmuşam.

- İlk sevginiz nə vaxt olub, xatırlayırsınızmı o günləri?
- İlk sevgi dediyimiz hissləri hamıda olduğu kimi orta məktəbdə də, ali məktəbdə də yaşamışam, deyə bilərəm. Sevgi etiraflarım belə olub. Hətta tələbəliyin ilk illərində xoşladığım bir tələbə yoldaşıma sevgimi utancaqlığıma və “mən bura necə tək gəlmişəmsə elə də geri tək dönəcəyəm” sözlərin ona əvvəldən söylədiyimə görə, yalnız tələbəliyin son buraxılış günündə “Gecikmiş etiraf” məktubu ilə bildirmişdim. Amma məktubda deyildiyi kimi çox gec idi. Fikrimcə, ilk sevgi sadəcə müəyyən anları yaşamaq, xoş duyğular dadmaq üçün insana lazım olan ötəri hisslərdən başqa bir şey deyil. Mənim bu gün gəldiyim qənaət ondan ibarətdir ki,  əks cinslər arasında yüksək etibar, ehtimada söykənən qarşılıqlı hörmət, çətin günlərdə bir-birini anlayışla başa düşmək, bir-birinə dəstək ola bilmək özü əsl sevgidir.

- Ailə həyatı qurmağınızdan danışardınız bir az... 
- Ailə həyatı çox gec – 32 yaşımda qurmuşam. İnsanın 25 yaşdan sonra evliliklə bağlı həyata baxış düşüncələri tamam dəyişir. Təhsil, sonra ev qayğıları, bütün problemləri həll etmək istəyi ailə qurmağı arxa plana keçirir. Ancaq gec ailə qursam da həyat yoldaşım məni anlayan, ən çətin anlarımda mənə dəstək verən, tam güvəndiyim bir xanımdır. Onunla eyni qəsəbə məktəbində oxumuş olsam da, məktəb illərində yaxından tanışlığım olmayıb. Evlilik də böyüklərimizin tanışlığı və rizası ilə baş tutub. Sonunda sevib-sevilən cütlük ola bilmişik. Diqqət etmisinizsə, bütün dünyanın düşünən beyinləri “Hər bir uğurlu kişinin arxasında bir qadın dayanır” fikrinin həqiqət olduğunu deyir. Bu fikrin arxasında qadının kişiyə verdiyi mənəvi dəstək dayanır. Mən də özümü bu baxımdan xoşbəxt hesab edə bilərəm.

- İlk işiniz harada olub? Və ilk maaşınız nə qədər olub, nəyə xərcləmisiniz?
- Ümumiyyətlə, fəaliyyətim istiqamətdə - jurnalistika və ixtisasımla əlaqədar olub. Təhsilimi davam etdirməkdə çətinlik çəkirdim. Ona görə dərsdən kənar müəyyən işlə məşğul olub, pul qazanmağa çalışırdım. Ən münasib iş də uşaq hazırlığı ilə məşğul olmaq idi. Odur ki, ilk işim hələ magistratura vaxtı kimya fənnindən fərdi hazılıqdan ibarət idi. 2 uşaq hazırlayırdım ki, onlardan aylıq olaraq aldığım 20 manatı (o vaxtkı 10 şirvan) da təbii ki, maddi ehtiyaclarımın qarşılanmasına sərf edirdim. İlk rəsmi iş yerim isə jurnalistika ilə bağlı olub. Əvvəl “Gəncəbasar”, sonra “Üç nöqtə” qəzetində çalışmışam. Mükəmməl redaktorlarım olub ki, onlarda çox şey öyrənmişəm. Ancaq elmi fəaliyyətimdən heç vaxt ayrı qalmamışam. Çünki elmə qəlbdən istəyərək gəlmişəm, həmişə harda fiziki-zehni olaraq yorulmuşamsa da, gəlim elmi iş yerimdə - elmi tədqiqat laboratoriyasında, təcrübə qoyduğum kolbada mənəvi sakitlik tapmışam. Maddi çətinliklər məni elmdən çəkindirməyib. Onu da qeyd edim ki, jurnalistika fəliyyətim bir tərəfdən maddi tələbatımı qarşılamaq məqsədi olubsa, digər tərəfdən elmi araşdırma aparmağıma yardım edib.
Bu iki fəaliyyətimdə bir-birini tamamlayan məqamlar çox olub. Son məqamda jurnalistika yoxsa elm dilemması qarşısında qalanda isə sözsüz seçimim elm tərəfdən olub. Peşman da deyiləm. Çünki düşünürəm ki, elmi fəaliyyətimlə cəmiyyətə, ölkəmə verə biləcəyim faydalar daha çox ola bilər.

- Ötənlərdən gəldiyiniz qənaət nə oldu ki, indi onu gənclərə məsləhət görürsünüz?
- Doğulub boya-başa çatdığım kəndimdə sayca 4-cü alim olsam da, 38 yaşında  təmsil olunduğum cənub bölgəsinin ilk gənc elmlər doktoru, elmi əsərlərinə ən çox istinad olan dünya alimləri sırasına daxil olan azsaylı Azərbaycan alimlərindən biriyəm. Azərbaycan elmini dünya elmində layiqincə təbliğ etmək, tanıtmaq sevinci doğurdan sözlə ifadə etməyə çətinlik çəkdiyim bir hissdir. Hesab edirəm, hər bir kəs özünü tapdığı sahədə olmalı, çalışmalı və vətəninə xidmət etməlidir. Sıravi amerikan heç vaxt “Amerika mənim üçün nə edib, mən nə edim” deməz, həmişə düşünər ki, mən Amerika üçün nə etmişəm. Müasir gənclərimiz də bu düşüncə ilə yaşayıb yaratmalıdır. Bir də tarixən enişli-yoxuşlu olan elm yolunu seçən gənclərə məsləhətim odur ki, hər bir uğur qazanmağın arxasında səbr etmək, zəhmətlə yorulmadan düşünüb məntiqlə çalışmaq və  zamanı düzgün dəyərləndirmək kimi bu ücbucaq dayanır. Bunları fəaliyyətlərində nəzərə alsalar gec-tez uğur qazanacaqlar.

- Keçmişinizlə bağlı maraqlı xatirənizi bizimlə bölüşərdiniz...
- Magistraturada oxuyurdum. Eyni zamanda Müstəqil Mediya Mərkəzində ştatdankənar müxbir kimi çalışırdım. Həmin Mərkəzin rəhbəri İsmayıl müəllim mənə Gəncə şəhərində sovet dövründən qalan sənaye müəssisləri ilə bağlı sisilə yazılar yazdırıb, “Zerkalo”, “Ayna” və “525-ci qəzet”də dərc etdirərdi. Orada hərbi təyinatlı “Azbarit” adlanan bir müəssisə var idi ki, ora heç bir jurnalist buraxılmırdı. İsmayıl müəllim məni çağırıb, oradan məlumat almağın çox vacib olduğunu bildirdi. Ünvanı öyrənib bir gün ora getdim. Jurnalistikanın bütün metodlarını işə salsam da, müəssisənin heç düz-əməlli adını belə öyrənə bilmədim. Geri qayıdıb, ora daxil olmağın yollarını fikirləşdim.
Çox israrlı idim, İsmayıl müəllimin yanına əliboş qayıtmaq istəmirdim. Təkrar müəssisəyə yola düşdüm. Mühafizədə dayanan ağsaqqal kişidən öyrəndim ki, müəssisəyə bir rus mütəxəssis cəlb ediblər. Mühafizənin gözündən yayınıb bir təhər binaya daxil oldum və çətinliklə olsa da rus mütəxəssisin oturduğu otağa gedib çıxdım. Ona dedim magistrəm, mənə bu müəssisə haqqında kurs işi yazmaq tapşırılıb, heç kim də kömək etmir. Mütəxəssisi yazıq görkəmimlə elə inandırdım ki, həmin müəssisənin bütün keçmişi, fəliyyəti gələcək planları ilə bağlı məlumatları verməklə kifayətlənmədi, hətta sirr sayılan rəsmi sənədlərin surətini belə çıxarıb mənə verdi. Sevincək formada ordan çıxıb Mediya Mərkəzinə gəldim. İsmayıl müəllim gözlərinə inanmırdı. Ordan sonra bütün sirli, kriminal məkanlara məni göndərirdi və deyirdi bilirəm səndən çox böyük jurnalist olacaq. Jurnalist olmasa da yaxşı alim olmağa çalışıram. Bilmirəm alınacaq ya alınmayacaq.

Könül Oruc