Fiziki şəxslər mülki hüquq münasibətlərinin subyektləridirlər

Fiziki şəxslər (Azərbaycan Respublikası vətəndaşları, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər), hüquqi şəxslər (kommersiya təşkilatları, qeyri-kommersiya təşkilatları, xarici hüquqi şəxslər), yerli özünüidarə (bələdiyyə) orqanları, onların yaratdığı müəssisələr və digər hüquqi şəxslər. Azərbayjan dövləti və dövlət idarə, müəssisə və təşkilatları sahibkarlıq hüququ subyektləridir.

Sahibkarlıq hüquq münasibətlərinin tərəfləri isə həmişə ümumi deyil, konkret şəxslər olurlar. Fərdi sahibkar – öz riskinə, şəxsi əmlak məsuliyyəti əsasında və müstəqil olaraq sahibkarlıq fəaliyyətini gerçəkləşdirən və bu məqsədlə qanunla müəyyənləşdirilən qaydada qeydə alınmış fəaliyyət qabiliyyətli fiziki şəxsdir. Fiziki şəxsin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmasının zəruri şərtləri onun fəaliyyət qabiliyyətliliyi və fərdi sahibkar kimi vergi orqanlarında dövlət qeydiyyatına alınmasıdır. Fiziki şəxs qanunun tələblərinə əsasən 18 yaşına çatdıqda tam həcmdə mülki hüquqi fəaliyyət qabiliyyətinə, yəni öz hərəkətləri ilə mülki hüquqları əldə etmək və həyata keçirmək, özü üçün mülki vəzifələr yaratmaq və icra etmək qabiliyyətinə malik olur. Bu barədə hüquqşünas Cəmil Şirvanob bildirib: “Fiziki şəxslər  mülki hüquq münasibətlərinin subyektləridirlər. “Bunun üçün onların qanunla müəyyən edilən keyfiyyətlərə malik olması gərəkdir ki, bundan ötrü də özündə bir neçə elementi birləşdirməsidir. Bu keyfiyyətlərin ən əsası isə mülki hüquq qabiliyyətidir. Roma hüququnda “hüquq qabiliyyətinə” “caput” deyilirdi.İlk dəfə onun anlayışı 1804-cü il Napaleon Məcəlləsində formulə edilib. AR Mülki Məcəllənin 25.1-ci maddəsi də bu anlayışa həsr edilib. Mülki hüquq qabiliyyəti fiziki şəxsin mülki hüquqlara malik olmaq və vəzifələr daşımaq qabiliyyəti başa düşülür.  Bütün fiziki şəxslərin mülki hüquq qabiliyyəti eyni dərəcədə tanınır. Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti onun doğumu ilə əmələ gəlir, ölümü ilə xətm olunur.  Fiziki şəxs hüquq qabiliyyətindən məhrum edilə bilməz. Mülki hüquq qabiliyyətinə sahib olan fiziki şəxs yalnız qanunda nəzərdə tutulmuş mülki hüquqlara malikdir və bu hüquqlar dövlət tərəfindən tanınması ümumi, mücərrəd imkandır. Dövlət bütün fiziki şəxslərin hüquq qabiliyyətinin müdafiəsinə təminat verir.  Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyətinə və fəaliyyət qabiliyyətinə yalnız qanunla müəyyən edilmiş hallarda və qaydada məhdudiyyət qoyula bilər.  Mülki hüquq qabiliyyəti ayrılmaz və özgəninkiləşdirilməz xarakterə malikdir. Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti və fəaliyyət qabiliyyətindən tamamilə və ya qismən imtina etməsi və hüquq və fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasına yönəlik əqdlər əhəmiyyətsiz sayılır. Fiziki şəxsin hüquq qabiliyyəti spirtli içki içdikdə, narkotik vasitələrdən, psixotrop maddələrdən sui-istifadə zamanı məhkəmə tərəfindən məhdudlaşdırılır və ona himayəçilik təyin edilir. Bu əsaslar aradan qaldırıldıqda isə məhkəmə fəaliyyət qabiliyyətinin məhdudlaşdırılmasını ləğv edir, himayəçiliyi də ləğv edir”. 

Onun sözlərinə görə, bu imkanlara əmlak üzərində mülkiyyət hüququna malik olmaq qabiliyyəti, əqli mülkiyyət hüququna malik olma qabiliyyəti, vərəsəlik, sahibkarlıq, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş əqdlər, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan, amma ona zidd olmayan əqdlər bağlamaq qabiliyyəti, qeyri- maddi nemətlərə malik olmaq qabiliyyəti aiddir. “Mülki hüquq qabiliyyətindən fərqli olaraq nisbətən daha kiçik anlayış olan, onun xələfi olan mülki fəaliyyət qabiliyyəti fiziki şəxsin öz hərəkətləri ilə mülki hüquqlar əldə etmək və həyata keçirmək, özü üçün mülki vəzifələr yaratmaq və icra etmək qabiliyyəti başa düşülür. Mülki fəaliyyət qabiliyyəti dövlət tərəfindən fiziki şəxslərə mülki hüquq normaları vasitəsilə verilmiş hüquqi imkandır. Bu isə fiziki şəxsin yaşından, onun ruhi-psixi vəziyyətindən asılıdır. Mülki fəaliyyət qabiliyyəti fiziki şəxs tərəfindən iradəvi, şüurlu, düşünülmüş və dərk edilmişhərəkətlər edilməsi ilə bağlıdır. Mülki fəaliyyət qabiliyyətinin elementləri əqdlər bağlamaq, əldə edilmiş mülki hüquqları həyata keçirmək və yaranmış mülki vəzifələri icra etmək, delikt qabiliyyəti, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olma imkanı və s.”
İqtisadçı Səbinə Məmmədli bildirib ki, Mülki Məcəllənin  28.4-cü maddəsində istisnalar müəyyən edilib. Belə ki, həmin dispozitiv normaya əsasən, on altı yaşı tamam olmuş yetkinlik yaşına çatmayan əmək müqaviləsi üzrə işləyirsə və ya valideynlərinin, övladlığa götürənlərin və ya himayəçinin razılığı ilə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olursa, tam fəaliyyət qabiliyyətli sayıla bilər. Hər iki valideynin, övladlığa götürənlərin və ya himayəçinin razılığına əsasən qəyyumluq və himayəçilik orqanının qərarı ilə, belə razılıq olmadıqda isə məhkəmənin qərarı ilə yetkinlik yaşına çatmayan tam fəaliyyət qabiliyyətli sayılır.  

O bildirib: “Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, kiçik sahibkarlar təkcə fiziki şəxslərdən ibarət deyildir. «Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında» Azərbayjan Respublikasının 1999-ju il 4 iyun tarixli qanununun 3-cü maddəsinə əsasən işçilərinin orta siyahı sayı (mövsümi işçilər nəzərə alınmadan) sənaye, nəqliyyat və tikintidə – 50 nəfərədək, kənd təsərrüfatında və elmi-texniki sahədə – 30 nəfərədək, ticarət, xidmət, informasiya və digər sahələrdə – 25 nəfərədək olan hüquqi şəxslər kiçik sahibkarlıq subyektlərinə aiddirlər. Bir neçə fəaliyyət növü ilə məşğul olan kiçik sahibkarlıq subyektləri rüblük dövriyyədə daha yüksək xüsusi çəkiyə malik olan fəaliyyət növü üzrə kiçik sahibkarlıq subyektinə aid edilirlər. Fiziki şəxslərin sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququnun məhdudlaşdırılmasının qanunla müəyyənləşdirilmiş şərtlərinin və qaydasının gözlənilməməsi müvafiq məhdudiyyəti qoymuş dövlət orqanının və ya digər orqanın aktının etibarsızlığına səbəb olur (MM-in 31.2-ci maddəsi). Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində aparıcı mövqeyi hüquqi şəxslər tuturlar”
Iqtisadçi hüquqi şəxs anlayışına da aydınlıq gətirib.  Hüquqi şəxslərin anlayışı, əsas cəhətləri və statusu Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəllə ilə müəyyənləşdirilir. Hüquqi şəxs qanunla müəyyənləşdirilən qaydada dövlət qeydiyyatından keçmiş, xüsusi yaradılmış elə bir qurumdur ki, mülkiyyətində ayrıca əmlakı vardır, öz öhdəlikləri üçün bu əmlakla cavabdehdir, öz adından əmlak və qeyri-əmlak hüquqları əldə etmək və həyata keçirmək, vəzifələr daşımaq, məhkəmədə iddiaçı və ya cavabdeh olmaq hüququna malikdir. Hüquqi şəxsin müstəqil balansı olmalıdır. Hüquqi şəxslər bir fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərin toplusu tərəfindən yaradıla bilər, üzvlüyə əsaslana bilər, üzvlərin olmasından asılı ola və ya asılı olmaya bilər, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola və ya məşğul olmaya bilər. Azərbaycan Respublikası mülki hüquq münasibətlərində eynilə digər hüquqi şəxslər kimi iştirak edir. Bu hallarda Azərbaycan Respublikasının səlahiyyətlərini onun hüquqi şəxslər olmayan orqanları həyata keçirirlər. Bələdiyyələr mülki hüquq münasibətlərində eynilə digər hüquqi şəxslər kimi iştirak edirlər. Bu hallarda bələdiyyənin səlahiyyətlərini onun hüquqi şəxslər olmayan orqanları həyata keçirirlər.
İqtisadçı bildirib ki, hüquqi şəxslər fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olan (kommersiya hüquqi şəxsləri) və ya əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən mənfəəti iştirakçıları arasında bölüşdürməyən (qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri), habelə ümumdövlət və (və ya) ictimai əhəmiyyət daşıyan fəaliyyətlə məşğul olan (publik hüquqi şəxslər) qurumlar ola bilər.

Qeyri-kommersiya qurumları olan hüquqi şəxslər ictimai birliklər, fondlar, hüquqi şəxslərin ittifaqları formasında, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər formalarda yaradıla bilər. Qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri sahibkarlıq fəaliyyəti ilə yalnız o hallarda məşğul ola bilərlər ki, bu fəaliyyət onların yaradılması zamanı qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağa xidmət etsin və bu məqsədlərə uyğun gəlsin. Sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri təsərrüfat cəmiyyətləri yarada bilər və ya onlarda iştirak edə bilərlər. Bunlar Mülki Məcəllənin 43-cü maddəsi ilə tənzimlənir. 

(ardı var)