Məqalədə yetişməkdə olan nəslin istiqlal təfəkkürünün və milli-mənlik şüurunun formalaşmasındakı rolu nəzərə alınaraq bədii nümunələrdə yaradılmış, haqqında söhbət açılan və adı çəkilən Bozqurd obrazının məna dəyəri və tarixi-fəlsəfi yükü araşdırılır. Təhsil müəssisələrində onun haqqında tarixi-mədəni kontekstdə və türk etnik-mədəni sistemi çərçivəsində geniş informasiya verilməsinin vacibliyinə toxunulur.
Bədii əsərlərdə mifoloji mətnlərdən götürülmüş obrazlarla tez – tez rastlaşırıq. Bəzi bədii nümunələrdə onlar incəlikləri ilə təsvir edilir, bəzilərində bu obrazların iştirakı ilə baş vermiş hadisələr barədə danışılır, bəzilərində isə sadəcə həmin obrazların adları çəklir. Əlbəttə, bədii əsərlərə gətirilən mifoloji obrazlar və ya onlarla bağlı söz (ad) və ifadələr müəyyən məqsəd daşıyır və əsərdəki əsas fikirlərin çatdırılması baxımından əhəmiyyətlidir, ideyanın qavranılmasında mühüm rol oynayır.
Tədris edilən və sinifdənxaric oxu kimi məsləhət görülən bədii əsərlərdə təsadüf edilən çoxsaylı belə obrazlardan biri də tarixi-fəlsəfi, o cümlədən ideya yükünü hələ də ünvanlara çatdırmaqda davam edən “qurd” və ya “bozqurd” obrazıdır. Bozqurd türk mifoloji sistemində əsas obrazlardan biridir. Türkün on min illik mifik yaradıcılığında, dastan və əfsanələrində, adət və ənənələrində, bir sözlə, həyatının bütün məqamlarında önəmli yer tutan bozqurd onun ədəbiyyatından, özəlliklə poeziyasından da yan keçməyib. Bozqurd ünvanlı poeziyada bozqurd qutsal varlıq olaraq təqdim olunur, nicat yeri kimi bozqurda (əslində bozqurdluq ruhuna) müraciət olunur. Bununla bağlı ümümtürk, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatından istənilən qədər örnək göstərmək mümkündür.
Təcrübə göstərir ki, təhsil alanlar müxtəlif əski türk dastan, əfsanə, nağıl, atalar sözü və məsəllərdə, həmçinin yazılı ədəbiyyat nümunələrində (xüsusən poeziya nümunələrində) “qurd” sözünün, o cümlədən “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının müxtəlif boylarında rastlaşdıqları “qurd üzü mübarəkdir, qurd ilə xəbərləşim”, “qara başım qurban olsun, qurdum, sana”,”issiz yerin qurdu kibi ulaşdılar”, “əzvay qurd ənügi erkəgində bir köküm var”, “yeni bayırın qurduna bənzər igidlərim”; N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poemasından “Gəldi qurd ağzından sübhün nəfəsi, Keşikçi itinin kəsildi səsi” beytindəki “qurd ağzı”; “Koroğlu ilə Bolu bəy” qolunun tədrisi zamanı “yeyib qurdlarınla ulaşım, dağlar”, Koroğlu qoşmalarındakı “gərək budur qurddan olan qurd olsun”, “… adım qurd oldu, qurd oldu” deyimləri; atalar sözlərində təsadüf etdiyimiz “Qurd görəndə salavat çevir”, “Qarşına qurd çıxsa, əlinə pay gələr”; müasirlərimizin şeirlərindəki “qurdbaşlı bayrağın balası bayraq” (B.Vahabzadə: “Bayraq”), “dur, özünü bozqurd eylə” (M.Araz: “Ayağa dur, Azərbaycan), “Bozqurd sənsən, bozqurd mənəm, Bu qurd kimi düşmənimi bir gün yenəm” (X.Rza: ”Bozqurd”), “Namazını qurd üzünə, Yarpaq üstə qılan gəlsin.”, “Yuxumda bir ağız qurd ular keçər” (R.Behrudi: “Vida türküsü” və “Boz qurd”), “Mən bir acı
yalquzaq, Qurd ulayır içimdə” (M.Yaqub: “Tənhalığın üsyanı”), “Qorqudun, boz qurdun, türk ulun olum” (F.Böyükkişi: “Mən də sənin kimi təkəm, tənhayam…”) və s. kimi ifadə və cümlələrdəki “qurd” sözü ilə bağlı mənaları başa düşməkdə çətinlik çəkirlər. Çox zaman “qurd” sözünü ya mənfi mənada başa düşür, ya da ən yaxşı halda “qurdun türkün xilaskarı olduğunu” söyləməklə kifayətlənirlər. Oradakı tarixi-fəlsəfi yükü, qurda əski insan tərəfindən aid edilən geniş anlamları, bu anlamların qədim dünyanı dərk və hiss etməsi (geniş mənada yox) ilə az-çox dərəcədə bağlılığını başa düşmürlər. Şübhəsiz ki, məhdud informasiya obrazlarda ifadə edilən fikrin, bütövlükdə isə əsərlərin ideyasının başa düşülməsinə kifayət etmir. Çünki “bədii əsərlər bütöv, tam bir mexanizmə, orqanizmə bənzəyir. Mexanizmin hər hansı hissəsi sıradan çıxdıqda o, işə düşmədiyi kimi, bədii əsərin başlıca ideyası ilə bağlı sözün mənası da təhlil zamanı təhsil alana (həmçinin oxucuya) aydın olmadıqda əsərin məzmunu lazımi şəkildə mənimsənilmir, sənətkarın çatdırmaq istədiyi əsas fikir - əsərin ideyası anlaşılmır ...” (Ş.Mikayılov).
Ona görə də dərslərdə kurikulum üzrə öyrədilən və sinifdənxaric oxu üçün tövsiyə edilən əsərlərin mütaliəsi zamanı “müəyyən ideya daşıyıcısı” olan mifoloji obrazlar barədə dolğun məlumatlar verilməli, onların fəlsəfi tutumu, məna dəyəri və ideya yükü açıqlanmalıdır. Həmin obrazların xarakterindəki mühüm cəhətlərin aydınlaşdırılması, davranış və əməllərinə qiymət verilməsi əsərin ideyasını müəyyənləşdirməyə kömək edir. “Arxaik strukturlu mifoloji obrazların funksionallığının düzgün qavranılması üçün onların təbii tarixi-mədəni kontekstə çıxarılması və türk etnik-mədəni sistemi çərçivəsində araşdırılması zəruridir. Böyük bir arealda türk mifoloji varlıqlarının hədsiz çoxluğu ilə yanaşı, onların müəyyən qismi haqda ətraflı məlumatın olmaması, üstəlik zəngin məna potensialından məhrum bu obrazlarla bağlı bilgilərin ayn-ayrı türk xalqları arasında davamlı dəyişməsi nəzərə alınmaqla, türk mifşünaslığına dair araşdırmaların mövcud təcrübəsinin” verdiyi imkanlardan da istifadə edilməklə bozqurd barədə təhsil alanlara tam və ətraflı məlumat verilməlidir.
Bu zaman unutmaq lazım deyil ki, mifoloji personajlarla ədəbi əsərlərdəki personajlar arasında fərqlər mövcuddur. Mif janr hadisəsi olmadığı kimi, mifoloji mətn də ədəbi mətn deyil.
Mifoloji personaj insanın təbiətlə iç-içə olduğu düşüncəsinə söykənən, ətraf aləmdəki hadisə və nəsnələrini antropomorflaşdıran mifoloji təfəkkürün məhsuludur. Bütün yaşayışı simvolikaya büründüyü üçün qədim insan simvollarla düşünüb, onu əhatə edən aləmi simvollar yığımı kimi də qavrayıb qəbul etmişdir. K.Q.Yunqun təbirincə desək, qədim mifik təfəkkürün ilkin obrazları məhz sadə simvollar vasitəsi ilə ötürülərək dövrümüzə gəlib çatmışdır. Mifoloji obrazlar da müəyyən mənada özlüyündə simvollardır. Araşdırmalar göstərir ki, əski çağ düşüncəsindən ötrü dünyanı dərkin başlıca vasitəsi gerçəkdən mifoloji obrazlar (əsil reallıq kimi təsəvvür edilir) olmuşdur . Mifoloji mətnlərdə anladılan nə varsa, «gerçəkdə baş verən bir presedent»,
yaşanmış bir gerçəklik kimi qavranılır. Onu metaforanın ön planda olduğu ədəbi mətndən fərqləndirən başlıca xüsusiyyət də bundan ibarətdir. Yəni dünyanı dərk və ifadə baxımından onlar arasında ciddi fərqlər var. Ədəbi əsər metaforasız, məcazi anlam olmadan keçinə bilmir. Mifoloji mətn içərisində isə gerçəkliyi məcazi anlama tərzinə yer yoxdıır.
Bu gün dünyada qurdla bağlı külli miqdarda yer adı, heykəl, adət-ənənələr, mərasimlər vardır. Amerikada yaşayan Mayya tayfaları bu gün də qurda sitayiş edirlər, Romanın simvolu kimi qurd qəbul edilir, Cənubi Amerika hinduları qurdu döyüşə aparan sərkərdə kimi qəbul edirlər, Avrasiyada qurd daha çox yol göstərən kimi xarakterizə edilirsə, Qərbi Avropada ona daha çox ilkin başlanğıc kimi münasibət bəsləyirlər. Qurdlarla bağlı Hans Bidermanın məşhur "Simvollar ensiklopediyası"nda da xeyli maraqlı məlumatlar var. Məsələn, Qədim misirlilər qurdbaşlı tanrılara müharibə tanrısı kimi sitayiş edirdilər. Slavyan mifologiyasında isə qurda şərin elçisi kimi yanaşılır. Yazdıqlarımızı ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olur ki, bütün hallarda qurd bəşəriyyətin əzəl çağlarından insanların düşüncəsində, arzu və niyyətlərində özünə möhkəm yer eləyib.
**
Tarix sübut edir ki, qurda ən çox önəm verən türklər olub. Onlar qurd (bozqurd) kultuna xüsusi bir ehtiramla bağlıdırlar. Təsadüfi deyil ki, türklərdə bozqurd həmişə müqəddəs tutulmuşdur. Bəzi türk xalqları bozqurdu hörmətlə tanrı oğlu adlandırırdılar. Altay dağlarında, qədin hun məskənlərində çoxlu qurd tanrı heykəlləri, dişlərini qıcırtmış və quyruğunu belinə qaldırmış zolaqlı qurd təsvirləri vardır. Qədim türk əfsanə və dastanlarında çoxlu qurd personajlarının və onlara xüsusi ehtiramın olduğunu görürük. Göytürklərin göy bayraqlarında qurd başı rəsmi vardı. Qədim türklərin dini inanışlarından danışan Çin qaynaqlarında Ötüken (kultdur) qurdbaşlı varlıq olaraq xatırlanırdı. Ə.Firdovsi “Şahnamə” əsərində türklərin yaşadığı yerləri “keşvare qorqsar” (“qurdlar məskəni”) adlandırır.
Xalq inanclarında qurd dişinin cibdə daşınmasının nəzərdən qoruyacağına inanılırdı. Yuxuda və ya gəzərkən qurd görmək xeyirə yozulardı. Hamilə qadının nəzərdən qorunması üçün yastığının altına qurd dişi və ya dərisi qoyular, yeni doğulan oğlan uşağının beşiyinin dörd tərəfinə qurd şəkli çəkilərdi. Qurdun parçaladığı qoyun murdar sayılmazdı. Südü kəsilmiş anaların yenidən südünün gəlməsi üçün qurd əli dualarla qadının döşlərində gəzdirilər, bədəninin bir yerində ağrısı olan və ya boğazı gələn uşaqların ağrıyan bölgələrinə “qayıt, qayıt” deyilərək yenə qurd əli sürülərdi. Bizcə, bu örnəklər qurdun əski türk düşüncə və inancında hansı anlam daşıdığını bəlli etmək üçün kifayətdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu inancların bir qismi indi də yaşamaqdadır. Qurd adı ilə bağlı çoxsylı toponimlərin mövcudluğu, yuxarıda göstərilən inanclarla yanaşı, qurdu söymək və ona qarğımağın günah sayılması, “qurd üzünün mübarək” hesab edilməsi, şansı gətirən adama “qurdu uladı” və ac adama “qurd kimi acımış” deyilməsi, qorxmaz, cəsur, dözümlü və təcrübəli insanlar barədə söylənilən “qurdlarla dolaşır”, “qurd ürəyi yeyib”, “qurd kimi
öz qanını yalayır”, “qurdla qiyamətə qalacaq”, “qoca qurd” kimi ifadələr, qurdla bağlı andlar (“Bozqurdun ruhuna and olsun”, “And olsun bozqurdun mübarək üzünə” və s.), atalar sözləri (“Qurdun adı, yesə də, qurddur, yeməsə də”, “Qurdun səbəbinə quş da yeyər”, “Qurdu nə qədər əhilləşdirsən, gözü yenə meşəyə baxacaq.” və s.), məsəllər (“Kor qurdun qismətini verən Allah mənim də qismətimi verər”, “Qurd getdi yazıya, meydan qaldı tazıya”, “Süfrəmizin qurd payı” və s.), nağıllar (“Kor qurdun qisməti” və s.), oyunlar (“Yoldaş, məni qurd apardı” və s.) , adətlər (“Qurd ağzı bağlamaq”, “Qurd ayağı gətirmək” və s.) və s. qurd barədə əski inancların uzantısı olub, hələ də türkün düşüncəsində boz qurdun öz qutsallığını, Tanrı qatında özəl məqama sahib olduğunu və bu yöndə cağdaş türkün əski türklə düşüncə ortağı olduğunu bildirir. Deməli, bozqurd ideya daşıyıcısı kimi hələ də “yaşayır”.
Türk inanışlarına görə bozqurdun rolu (funksiyası) üç şəkildədir; ata (əcdad), rəhbər (yol göstərən, hami) və qurtarıcı (xilaskar).
Qədim türklər özlərini təbiətdən ayırmadığı, ətraf mühiti anlayıb dərk etdiyi mifoloji zamanda - ilkin zamanda - əcdadlarının zamanında yaranışlarında, soylarında qurdla qohumluq bağları olduğunu iddia edər, nəsillərinin bu müqəddəs varlıqdan törədiyinə inanardılar. Təsadüfi deyil ki, mifoloji zamanda yaratdıqları çox əski dastanların bəzilərində ana (məsələn:“Bozqurd” və “Asena” dastanlarında), bəzilərində ata (məsələn: “Törəyiş”, “Doqquz Oğuz – On Uyğur” dastanlarında) olaraq görülən bozqurd türk nəslinin yoxolma təhlükəsi yarananda ortaya çıxır və nəslin davam etməsini saxlayır. Bir hun əfsanəsində doqquz oğuzların törəməsini qurd – insan cütləşməsi davam etdirir. Çou-shu adlı Çin xanədan xronikasında törəyiş əfsanəsi ilə ilgili xəbər, Ərgənəkon dastanı və çox qədim bir türk əfsanəsində dişi qurdun tək qalmış uşağı himayə etməsi, VI əsrə aid bir daş qəbirdə, Kül Tikin kitabələrinin birində qurddan süd əmən uşaq təsviri, 1957-ci ildə (sonuncu fakt) Türkmənistan ərazisində insan övladının qurdlar tərəfindən bəslənilməsi hadisəsinin baş verməsi və dıgər mənbələr də deyilənlərə inam oyadır.
Türklər boz qurdu həm də bir hami, rəhbər kimi qəbul edirlər. Mifoloji materialarda, o cümlədən qədim türk dastanlarında görürük ki, millətin həyatının həlledici anında bozqurd onlara yol göstəirir, rəhbərlik edir. Məsələn, Ərgənəkon dastanında və Kut dağı əfsanəsində bozqurdun rəhbər rolunu aydın görmək mümkündür.”Oğuz Xaqan dastanı”nda Oğuz Xaqana göydən enən işığın içərisindən çıxan göy qurd yol göstərir.
Materialar bozqurdun həm də qurtarıcı olduğunu deyir. Türk zor duruma düşəndə bozqurd ortaya çıxaraq onu qurtarır. “Köç”, “Manas”, “Ərgənəkon” dastanlarında bozqurd qurtarıcıdır. İndiyədək mövcud olan bir tatar əfsanəsində görürük ki, meşədə azaraq düşmənlərin mühasirəsində qalan köçəri qəbiləni bir qurd mühasirədən çıxarır, məhv olmasına imkan vermir.
Bozqurdun əcdadlıq funksiyası əsasən Göy Türk xaqanlığında tanınmışdır. Oğuzlarda onun əsas funksiyaları yol göstərən və xilaskardır.
(davamı var)
İmran Verdiyev